доклад на тему” «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо «Добрыня Никитич» былина айымньыларга тэҥ өрүттэрин үөрэтии
Муома оройуонун үөрэҕириитин управлениета
Н.А. Брызгалов аатынан Индигир орто оскуолата
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо
«Добрыня Никитич» былина айымньыларга тэҥ өрүттэрин үөрэтии
Толордо: Сен-Дун-Шен С.А.,
саха тылын уонна литературатын учуутала
2021 сыл
Иһинээҕитэ:
Киириитэ
Олоҥхо уонна былина тэҥ өрүттэрин үөрэтии…………………………………3
- Олоҥхо. Былина………………………………………………………………………...4
- Төрүт культураны үөрэтии национальнай идея сүрүн тыыныгар уһуйуу…………………………………………………………………………5
1.2 Олоҥхону, былинаны үөрэппит, чинчийбит суруйааччылар………………6
2. «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо. «Добрыня Никитич» былина…………………. 7
2.1 Эрчимэн Бэргэн, Добрыня Никитич тэҥ өрүттэрэ, тутуллара, сүрүн тиэмэлэрэ………………………………………………………………………...8
2.2 Уус-уран ньыманан ырытыы……………………………………………….10
Түмүк
Эрчимэн Бэргэн» уонна «Добрыня Никитич» айымньыларга олоҥхо, былина тэҥ өрүттэрэ…………...........................................................................13
Туһаныллыбыт литература………………………….……………………….…15
Киириитэ
Олоҥхо уонна былина тэҥ өрүттэрин үөрэтии.
Сыала:
1.«Эрчимэн Бэргэн», «Добрыня Никитич» айымньыларга олоҥхо уонна былина майгыннаһар өрүттэрин тэҥнээһин, булуу, ырытыы.
Соруктара:
1.Олоҥхо уонна былина майгыннаһар өрүттэрин үөрэтии
2.Олоҥхоҕо уонна былинаҕа бухатыырдар хорсун быһыыларын, уол оҕо айылҕаттан айдарыллан дьиэ кэргэнин араҥаччылааччы, көмүскээччи буоларын көрдөрүү.
3.Норуот историяны хайдах өйдүүрүн тулхатыйбыт иэс (долг), чиэс (честь), кырдьыктааҕы этии (справедливость) сыһыаннарын дакаастааһын.
4.Саха, нуучча тыллара кэрэлэрин, истиҥнэрин өйгө-санааҕа иҥэринии.
Актуальноһа:
Олоҥхону, былинаны киэҥ эйгэҕэ таһааран иһитэннэрдэххинэ эрэ, саха, нуучча норуоттарын бэйэлэрин төрүт тыыннарыгар иитэҕин.
Гипотеза:
21 үйэ олоҕун сиэрэ – майгыта тупсуон сөп өскөтүн:
- хас биирдии дьиэ кэргэн олоҕо туруктаах буоллаҕына.
-дьиэ кэргэн оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн өбүгэлэртэн хаалбыт олоҥхо, былина уобарастарын көмөтүнэн, олох үтүөтүн – мөкүтүн өйдүү үөрэннэҕинэ.
- Олоҥхоҕо, былинаҕа көстөр уобарастарын сиэрдээх быһыыларын, олоҕор туттар буоллаҕына.
Объега: С.Васильев «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхото, нуучча эпическай айымньыта «Добрыня Никитич».
Предметэ: Эрчимэн Бэргэн, Добрыня Никитич.
Олоҥхо
Саха норуотун талба талааннаахтара - олоҥхоһуттар үгүс үйэлэр тухары олоҥхо курдук норуот өйүн-санаатын, олоххо дьулуурун түмэн көрдөрөр, сырдык уонна хараҥа күүстэр күрэстэһиилэрин, үрдүк өрөгөй, кырдьыктаах дьыала туругурарын, дьоллоох-соргулаах олох түстэнэрин, үс саха үөскээн сайдарын, түөрт саха төрүттэнэрин туһугар айыы бухатыырдарын хорсун- хоодуот сырыыларын уран тыл ууһунан уустаан-ураннаан айбыт айымньылара. Дьэ ол да иһин саха норуотун тылынан поэтическай пааматынньыга, олоҕун энциклопедията, киһи туһунан гимн диэн ааттыыллара оруннаах, бары өттүнэн сөптөөх.
Былина
К героическому эпосу русского народа относятся былины. Былина-это особый жанр русского фольклора, рассказывающий о богатырях и народных героях, сочетающий в себе реальные события с вымыслом. Возникли былины более тысячи лет тому назад из древних песен и легенд. В былинах выражается мечта народа о сильном и добром защитнике земли Русской, которому всё под силу.
Мин өйдүүрбүнэн, олоҥхо-саха тылын барҕа баайа. Улуу поэт эппитин курдук: Мин-сахабын, мин ырыам сахалыы сатарыыр, баай тыл-мин тылым…
1.Төрүт культураны үөрэтии национальнай идея сүрүн тыыныгар уһуйуу.
Аан дойду үрдүнэн киһи-аймах тустаах омугун быһыытынан сайыннаҕына ыччаты иитиигэ көдьүүстээҕин билинэр. Төрүт культураны үөрэтии национальнай идея сүрүн тыыныгар уһуйууга модун ньыма быһыытынан туттуллар. Онтон төрүт культураны ылыныыга олоҥхону үөрэтии уһулуччу турар. Олоҥхо саха культуратын аан дойду культуратын ситимниир кыахтаах сүдү айымньы. Манна ситимниир ньымалартан биирдэстэрэ-нуучча культурата. Бу мантан сиэттэрэн нуучча былинатын саха олоҥхотугар тэҥнээн көрүөххэ сөп.
Ханнык баҕарар омук бэйэтин айылҕатынан сайдыыта тус уратылаах, бэйэтэ биирдээх, хатыламмат уустуктаах. Бу көстүү омугу байытар, хаһан да бараммат баай. Харах харатыныы харыстанан, бүөбэйдэнэн, хас биирдии кылаана ааҕа арыллан тахсыахтаах. Төрүт культураны илдьэ сылдьан, кэнчээри ыччаттарга иҥэрии, тиэрдии ытык иэспит.Бу омук баайа-дуола, баар суох туттар тэрилэ. Саха, нуучча норуоттарын духовнай культуратын, тылынан уус-уран айымньыларын куоҕайар чыпчааллара-олоҥхо уонна былина буолар.
Олоҥхо уонна былина-норуоттар үйэлэр тухары мунньуммут саргылаах санаалара, өркөн өйдөрө, сиэрдэрэ-туомнара, олоҕу ыраҥалааһыннара, киһини чинчилээһиннэрэ, кэрэни айыылара буолар. Оттон оннук кэрэни, бараммат барҕа баайы үйэлэр түгэхтэриттэн кэлбит дьоннорунан олоҥхоһуттар, кэпсээнньиттэр, суруйааччылар, айылҕаттан айдарыылаах, талааннаах тыл маастардара буолаллар.
- Олоҥхону, былинаны үөрэппит, чинчийбит суруйааччылар.
Үлэбэр сүнньүнэн былинаны үөрэппит Б. Путилов, Ю.Г.Круглов олоҥхону чинчийбит И.В.Пухов, В.В. Илларионов үлэлэрин; саха суруйааччылара А.Е.Кулаковскай «Научные труды» уонна П.А.Ойуунускай «Якутская сказка» (олоҥхо), её сюжет и содержание» үлэлэринэн туһанным. Олоҥхо уонна былина тутулун көрөрбөр А.Я.Уваровскай «Ахтыылар» айымньытыгар киирбит «Эр Соҕотох» олоҥхотунан сирдэттим.
- «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо. «Добрыня Никитич» былина.
Саха норуотугар сүүстэн тахса суруллубут олоҥхо баар. Олоҥхолортон аан маҥнай сурукка « Эр Соҕотох» олоҥхо киирбит. Оттон «Дьулуруйар Ньургун Боотур» артист Г.Колесов толоруутугар пластинкаҕа уһуллубута. «Кулун Куллустуур», «Тойон Дьаҕарыма бухатыыр», «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө», «Эрчимэн Бэргэн»уо.д.а. олоҥхолор саха норуотугар киэҥник биллэллэр.
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо сүрүн этэр санаата-«күн улууһун, айыы аймаҕын дьонун» дьоллоох, эйэлээх олохторун «абааһы аймахтарыттан» көмүскээһин. Олоҥхо бар дьон уйгулаах олоҕун туһугар ханнык да ыарахаттартан, күчүмэҕэйдэртэн толлубакка хорсуннук охсуһарга ыҥырар. Олоҥхоҕо Сергей Васильев-Борогонскай сүлүһүннээх тыллаах, уодаһыннаах-кылыһыннаах интонацияны таба туһаммыт. Кини суруйааччы быһыытынан норуотун илбистээх тылын баһылаабыт, ону талаанынан күөртээн сатабыллаахтык образтаан туттар киһи этэ. Эрчимэн Бэргэн –олох иһин охсуһааччы, өлбөт тыыннаах, кини элбэх кирбиилэри туорааһына, өлүүгэ-алдьархайга түбэһиитэ олус итэҕэтиилээхтик арыллар. «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхоҕо киһи олоҕун туллар тутаах боппуруостара барыта сырдатыллар. Ол курдук «Киһи бу олоххо сүрүн анала-төрөтөр оҕону төлкөлөөн, удьуору салҕааһын», «Айыы санаа сиэрэ-көмүскэс, аһыныгас буолуу, хара дьайы утарыы, үтүөнү өрө тутуу, тапталы, эйэни туругурдуу» буолар диэн мин олоҥхоттон биллим. Манныкка дьулуһар киһи дьиҥнээх айыы киһитэ.
«Добрыня Никитич» былина сүрүн идеята нуучча норуотун куһаҕан дьайыылартан араҥаччылааһын буолар. Добрыня Никитич бары өстөөхтөрү кыайыыта былина идеята сырдыгын, норуот бары хараҥа күүстэри кыайарга хаһан баҕарар эрэллээҕин туоһулуур. Добрыня Никитич нуучча норуота киэн туттубут, албан ааттаах туйгун дьоннорун холобурдарыгар олоҕуран, кинилэринэн бэйэтин кыайтарыыны билбэт улуу кыаҕын, героическай күүһүн сирэйдээн көрдөрөр. Нуучча бухатыыра анаммыт үрдүк аналын өйдүүр, ол туһугар хайа да ынырык өстөөхтүүн киирсэргэ өрүү бэлэм.
2.1 Эрчимэн Бэргэн, Добрыня Никитич тэҥ өрүттэрэ, тутуллара, атын дойду талабырдьыттарыттан төрүт сири көмүскээһиннэрэ
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо тутула | «Добрыня Никитич» былина тутула |
- Киирии | - Киирии |
-Төрүөт (завязка) | -Төрүөт (завязка) |
-Сайдыы(действие) | -Сайдыы(действие) |
-Чыпчаал(кульминация) | -Чыпчаал(кульминация) |
-Сөллүү(развязка) | -Сөллүү(развязка) |
-Түмүк (концовка) | -Түмүк (концовка) |
Түмүк:
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхону уонна « Добрыня Никитич» героическай былинаны тэҥнээммин тутуллара биирин көрдүм.
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо, «Добрыня Никитич» былина тэҥ өрүттэрэ, тиэмэлэрэ:
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо | «Добрыня Никитич» былина |
1.Түҥ былыргыттан силистээх-мутуктаах героическай ырыалартан төрүттээх. | 1.Түҥ былыргыттан силистээх-мутуктаах героическай ырыалартан төрүттээх. |
2.Норуот ааҕарга анаан, буолбакка, ылыныыга анаан айбыт. | 2.Норуот ааҕарга анаан, буолбакка, ылыныыга анаан айбыт. |
3.Олоҥхоһут айбыт. | 3. Сказитель айбыт. |
4.Тулхадыйбыт иэс. | 4.Долг. |
5.Чиэс. | 5.Честь. |
6.Кырдьыктааҕы этии. | 6.Справедливость. |
7. Өһү ситиһии. | 7.Кровная месть. |
8. «Аан дойду тиэмэтэ». | 8. «Аан дойду тиэмэтэ». |
9. Сүрүн геройдара-бухатыырдар. | 9. Сүрүн геройдара-бухатыырдар. |
10.Ийэ сирдэрин муҥура суох таптыыллар. | 10.Ийэ сирдэрин муҥура суох таптыыллар. |
11.Дурда-хахха буолаллар. | 11.Дурда-хахха буолаллар. |
12.Сирдэригэр-уоттарыгар биир да өстөөҕү киллэрбэттэр. | 12.Сирдэригэр-уоттарыгар биир да өстөөҕү киллэрбэттэр. |
13. Киһи чиэһин үрдүктүк туталлар. | 13. Киһи чиэһин үрдүктүк туталлар. |
14.Бухатыыр киһи көтөр кыната, сүүрэр атаҕа, үктэнэр үктэлэ, тардыстар талаһата, көлүнэр көлөтө, миинэр миҥэтэ-аналлаах Ата буолар. | 14.Бухатыыр киһи көтөр кыната, сүүрэр атаҕа, үктэнэр үктэлэ, тардыстар талаһата, көлүнэр көлөтө, миинэр миҥэтэ-аналлаах Ата буолар. |
15.Бухатыыр ата өссө киһилии саҥарыан сөп. | 15.Бухатыыр ата өссө киһилии саҥарыан сөп. |
16. Өстөөх биис баһылыктаахтар. | 16. Өстөөх биис баһылыктаахтар. |
17. Абааһынан сирэйдээн өстөөхтөрү көрдөрбүттэр. | 17. Абааһынан сирэйдээн өстөөхтөрү көрдөрбүттэр. |
18.Уус-уран ойуулааһын ньымалара үгүстэр. | 18.Уус-уран ойуулааһын ньымалара үгүстэр. |
19.Омуннааһын. | 19.Омуннааһын |
20.Тэҥнээһин | 20.Тэҥнээһин. |
21.Уус-уран быһаарыы. | 21.Уус-уран быһаарыы. |
22.Саха кэрэ куота. | 22. Краса девица. |
Түмүк:
Эрчимэн Бэргэн, Добрыня Никитич бухатыырдар түҥ былыргыттан силистээх-мутуктаах буоланнар иккиэн героическай эпоска киирэллэр. Олоҥхо уонна былина майгыннаһар өрүттэрэ олус элбэхтэр. Икки норуоту ситимниир ньыма-төрүт культура буолара чаҕылхайдык көстөр.
2.2 Уус-уран ньыманан ырытыы
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхо | «Добрыня Никитич» былина | ||||
Эпитеттэр | Тэҥнээһин | Омуннааһын | Эпитет | Сравнение | Гипербола |
Үрүҥ Халлаан. | Эриллэҕэс тиит курдук илиилээх эбит. | Тоҕус халлааҥҥа уһуутуу сүүрэр уһун ньургун саалаах. | Брови чёрные | Как ведь шёлк-то ни рвётся | На себя надевал латы кольчужные. Застёгивал пуговки жемчужные. |
Эмньик кулун. | Хаттыллаҕас тиит курдук харылаах эбит. | Аҕыс халлааҥҥа хаһыытыы сүүрэр хап дьиэрэҥкэй оноҕостоох эбит. | Глаза зорькие | Как на коня садился | Сверх того надел нагрудник булатный. |
Айан киһитэ. | Аллаах ат харытын таҥнары туппут курдук субуллаҕас муруннаах эбит. | Алта атахтаах ала элэмэс аттаах алын күүстээххэ дылы. | Кудри русые | Как со двора катился | В налучнике Тугой лук разрывчатый,брал И палецу богатырскую, да копьё долгомерное. |
Айыы киһитэ. | Икки сур кырынааһы субуруччу туппут курдук субуллаҕас хаастаах эбит. | Бүлгүгүр сарыннаах. | Лицо бел да румян | Как рукой снимет. | О двенадцати хоботах, погаными крыльями солнце затмил. |
Эпитет | Тэҥнээһин | Хатылааһын | Эпитет | Сравнение | Повторы |
Синньигэс биил. | Куртуйах ньуоҕайын курдук куударалаах эбит. | Күн.Оҕонньор Уот.Тыа. Бухатыыр. Эмээхсин. Дьон. | Добрые молодцы. | Как пивной котёл. | Славные русские богатыри. |
Сарыы таҥас. | Хара саһыл кутуругун харсыһыннара уурбут курдук халыҥ хаастардаах эбит. | Уоллара. Курдук. Тойук. Сыһыы. Ол. Кыыл. | Широкими полями. | Как гнилая нить. Как со двора укатился. | Воля вольная. |
Аал луук мас. | Кыһыл саһыл уорҕатын сахсыйа оонньообут курдук кытархай иҥнэрдээх эбит. | Үс. Халлаан. От. Дойду. Өксөкү кыыл. | Быстрые реки. | Конь как лютый зверь. | Путь-дорога. |
Арыы тыа. | Улуу тайах уллугун уҥуоҕун умса туппут курдук уһун сыыйыллаҕас муруннаах эбит. | Киһилии. Улуу. Алаас. Сыһыы. | Добрые кони. | Как старый-то казак. | Добрые молодцы. |
Күн улууһа. | Эрэдэһиннээх үүн тиэрбэһин курдук эрилкэй харахтардаах | Уонна. Утуйа. Ол. Атын. Тойук. Мохсоҕол. Кыталык. | Мать сыра земля | Как я ржи на пашу. | Тебе полно-тко |
Түмүк:
«Эрчимэн Бэргэн» олоҥхоҕо уонна «Добрыня Никитич» былинаҕа бухатыыр тас көрүҥүн хоһуйууга ордук уус-уран быһаарыыны(эпитеты) уонна омуннааһыны (гипербола) тэҥҥэ тутталлара көстөр. Оттон сэптэрин-сэбиргэллэрин хоһуйууга быһаарыыны туттуу гынан баран, тэҥнээһини (сравнение) туттуу тэҥ соҕус.
Түмүк:
«Эрчимэн Бэргэн» уонна «Добрыня Никитич» айымньыларга олоҥхо,
былина тэҥнэрэ. Олоҥхо уонна былина майгыннаһар өрүттэрэ.
Түмүктээн эттэхпинэ бу курдук: былина уонна олоҥхо иккиэн героическай эпоска киирэр буоланнар майгынаһаллара элбэх. Олоҥхо уонна былина майгыннаһар өрүттэрэ манныктар:
-түҥ былыргыттан силистээх-мутуктаах героическай ырыалартан төрүттээхтэр;
-норуот ааҕарга буолбакка, ылыныыга анаан айбыт;
-олоҥхоһут уонна нуучча сказителяэ;
- норуот историяны хайдах өйдүүрүн тулхадыйбыт иэс (долг), чиэс (честь), кырдьыктааҕы этии (справедливость) диэн тугун-ханныгын хайдах саныырын уус тыл көмөтүнэн этэр;
-сүрүн тиэмэлээхтэр: абааһыны кытта охсуһуу, кэргэн кэпсэтии, өһү ситиһии (кровная месть), атын дойду талабырдьыттарыттан төрүт сири көмүскээһин;
-сүрүн геройдара-бухатыырдар, абааһылар, өстөөх биис баһылыктара;
-ийэ дойдуларын араҥаччылыыр улуу бухатыырдар туһунан хоһуйаллар;
-ийэ сирдэрин муҥура суох таптыыллар;
-дурда-хахха буолаллар;
-сирдэригэр-уоттарыгар биир да өстөөҕү киллэрбэттэр;
-эр санаалаахтар;
-төрөөбүт норуоттарыгар уонна дойдуларыгар бэринилээхтэр;
-киһи чиэһин үрдүктүк туталлар;
-бухатыырдар аттара кыргыһыыга көмөлөһөр уонна өлөр өлүүттэн быыһыыр, өссө киһилии саҥалаах буолар;
-абааһыны сирэйдээн өстөөхтөрүн көрдөрбүттэр;
-тутуллара биир;
-уус-уран ойуулааһын ньымалара үгүстэр: омуннааһын, тэҥнээһин, эпитет уо.д.а.
Уопсайынан олоҥхо уонна былина түҥ былыргыттан силистээх-мутуктаах буоланнар иккиэн героическай эпоска киирэллэрин учёнайдар бары кэриэтэ билинэллэр. Аан дойду эпоһын сюжета үксэ биирин туһунан Б.Путилов маннык быһаарар: «Можно говорить об общем сюжетно-тематическом фонде мирового эпоса. Наличие его обусловлен:
-во-первых, тем что генетически многие сюжеты восходят к древнейшим традициям фольклора и мифологии первобытного общества;
-во-вторых, действием общих закономерностей народного творчества на сходных ступенях исторического развития;
- в третьих, актами взаимодействия между народами в процессе культурных контактов».
…Элбэҕи ааҕан, ырытан, кэтээн көрдөххө олоҥхо уонна былина үөскүүрүн саҕана сахалар соҕурууҥҥу төрдүлэрэ нууччалар өбүгэлэрин кытта алтыһан ааспыт буолуохтарын да сөп курдук. Үөһэ этиллибитин курдук, олоҥхо соҕурууттан төрүттээҕин туһунан олоҥхо бөдөҥ чинчийээччитэ И.В.Пухов суруйан турар.
Туһаныллыбыт литература:
1.А.Я.Уваровскай «Ахтыылар» Дь-1987с.
2.А.Е.Кулаковскай «Научные труды»
3. В.В.Илларионов «Олоҥхо алыптаах эйгэтэ» Дь-2006 с, стр3
4. П.А.Ойуунускай «Якутская сказка» (олоҥхо), её сюжет и содержание»
5. «Олоҥхо кэскилэ-кэнчээри ыччакка» Дь-2007 с, стр 21,37,93.
6.Русские эпические песни-сказания. Былины. Москва-2003г, стр3-35.
7.Русская литература. Москва-2001г.
8.С. Васильев. «Эрчимэн Бэргэн»-олоҥхо. Дь-1996с.